Tri krahinat e Kosovës Lindore, kanë karakteristika shumë të veçanta etnomuzikologjike dhe etnografike me të cilat identifikohet shpirti krijues i kësaj popullate autoktone ndër shekuj dhe pasuria e trashëgimisë kulturore e këtyre krahinave paraqet një begati të pakontestueshme, por që studiuesit e këtyre resurseve asnjëherë deri më sot nuk janë marrë seriozisht me vjeljen, studimin, kultivimin dhe publikimin e këtyre vlerave.

Tri krahinat e Kosovës Lindore janë : Malësia e Gollakut, Lugina e Moravës dhe Malësia e Karadakut .

Për dallim nga dy krahinat malore : Gollakut dhe Karadakut , krahina e Luginës së Moravës , kohë pas kohe ka pësuar disa ndërrime topografike , si : Anamorava , Morava e Epërme , Morava e Poshtme dhe Moravica .

Lumi Morava , që në hartat gjeografike gjendet i shënuar si : Morava Jugore , ndryshe quhet edhe Morava e Binçës , prej ku edhe buron .

Morava e Epërme, përfshinë fshatrat që shtrihen nga burimi i lumit Morava , në fshatin Binçë të Komunës së Vitisë e deri tek fshati Uglar i Komunës së Gjilanit .

Morava e Poshtme, përfshinë fshatrat për rreth saj , që nga fshati Uglar i Komunës së Gjilanit e deri në Bujanoc, duke përfshirë këtu edhe disa fshatra të Komunës së Kamenicës , të cilat shtrihen për rreth këtij lumi dhe për rreth dy lumenjve që quhen: Lumi i Hogoshtit dhe lumi Kriva Reka , të cilët i bashkohen lumit Morava Jugore në fshatin Korminjan .

Dega tjetër e Lumit Morava Jugore , apo Morava e Binçës , quhet Lumi Moravica, i cili buron rrëzë maleve të Karadakut, kalon nëpër Preshevë dhe i bashkëngjitet Moravës Jugore në hyrje të Bujanocit .

Emërtimi i luginës Moravica, pas luftës së vitit 1999, u shndërrua me një toponim që quhet :Lugina e Preshevës .

Krahina e Malësisë së Karadakut , shtrihet në pjesën juglindore të Kosovës, për rreth brezit kufitar Kosovë – Maqedoni dhe Kosovë – Serbi , duke u nisur që nga lumi Lepenc i Kaçanikut e deri tek lumi Morava Jugore , apo Morava e Binçës .

Krahina e Malësisë së Gollakut , shtrihet në pjesën lindore të Kosovës , për rreth brezit kufitar Kosovë – Serbi , duke filluar që nga Malësia e Bujanocit e deri tek Gryka e Llapit .

Që të tria këto krahina , ndonëse gjeografikisht janë të ndërlidhura me njëra tjetrën , ato dallojnë dukshëm me njëra tjetrën , si në fushën e të folmes lokale, ashtu edhe në shumë tradita tjera nga fusha e folklorit burimor , veshjes tradicionale dhe zakoneve familjare .

E folmja në këto tri krahina

Po qe se i qasemi studimeve të thukëta gjuhësore nëpër trevat e këtyre tri krahinave , do të vërejmë dallime të shumta te të folmes lokale , që ndryshojnë prej një vendi në një vend .

Bile, është interesante të ceket se një pjesë e Malësisë së Gollakut, që quhet Hashania , ka dallime të mëdha në mes te të folmes së kësaj nënkrahine dhe asaj të Gollakut .

Dallimet më të mëdha te të folmes autoktone në mes të këtyre tri krahinave , vërehen në të folmen e Luginës së Moravës , e cila dallon dukshëm nga e folmja e Karadakut dhe Gollakut .

Veshmbathja në këto tri krahina

Krahas dallimeve në të folmen e këtyre tri krahinave , dallime të mëdha kishte dikur edhe në veshmbathjet e tyre tradicionale .

Do t’i shkëpusim vetëm disa elemente më karakteristike , të cilat dallonin në veshmbathjet e popullatës autoktone të këtyre tri krahinave :

Në krahinën e Malësisë së Gollakut , burrat tradicionalisht kanë bartur kapuça (plisa) të bardhë prej leshit të deleve , të cilët kanë pasur dy forma : kapuçi me kupë dhe kapuçi me kurriz .

Kapuçin me kupë e kanë bartur gjatë punëve të përditshme të bujqësisë dhe blegtorisë , kurse kapuçin me kurriz e kanë bartur nëpër dasma, ahengje të ndryshme , mysafirllëçe dhe gjatë festave të ndryshme fetare e shtetërore .

Për ta mbrojtur kokën nga të ftohtit dhe kapuçin nga përlyerjet e ndryshme , malësorët e Gollakut , kanë mbështjell kokën me ndonjë maramë të bardhë prej pëlhure , në rastet kur kanë pasur dasma , festa e ahengje të ndryshme , ndërsa gjatë punëve bujqësore e blegtorale , ata e kanë mbështjell kokën me ndonjë maramë, apo shervete të zezë .

Nën setra dhe xhybe të ndryshme , kanë bajt këmisha të konopët , të pëlhurës së vekut , xhemperë dhe jelekë të leshtë , punim prej dore me kërrabëza .

Për rreth brezit , kanë bartur shoka të leshta , apo pëlhure të përpunuara në vek .

Në pjesën e poshtme të trupit , kanë bartur tirq të zi prej leshit , që i kanë quajtur : tirq të galëm”. Kurrë në historinë e kësaj Malësie , nuk mbahet mend që të ketë bartur dikush tirq të bardhë , nga se vet natyra e punës së tyre me bujqësi dhe blegtori , nuk ua mundësonte një luks të këtillë .

Këmbët i kishin të mbathura kryesisht me çorapë të leshta (të bardha, apo të zeza), mbi të cilat mbathnin opinga të përpunuara nga lëkura e lopëve , më vonë opinga të llastikut “me vanxhi” , opinga gome të Mevegjës , opinga të Pirotit , deri tek këpucët e sotme .

Gjatë dimrit , për t’i mbrojtur duart nga të ftohtit , ata bartnin dorëza të leshta të përpunuara me kërrabëza nga gratë e tyre .

Gratë dhe gjinia femërore në Malësinë e Gollakut , kanë bartur kryesisht dimija të leshta , apo prej pëlhure (më vonë) dhe kokat i kanë mbështjell me shamia të ndryshme .

Sa i përket veshmbathjes , identike ishin edhe në Malësinë e Karadakut , që nuk dallonte shumë nga ajo e Gollakut .

Por , dallime të mëdha të veshmbathjes në mes të këtyre tri krahinave , kishte në mes të atyre të Luginës së Moravës dhe këtyre dy krahinave malore .

Dallime të tilla , vëreheshin tek të dy gjinitë e kësaj krahine , por më të theksuara ishin dallimet e veshmbathjeve të burrave , në krahasim me ato të Malësisë së Karadakut dhe të Gollakut .

Burrat e Luginës së Moravës , nuk mbahet mend që të kenë bartur ndonjëherë kapuça të bardhë (plisa) prej leshit , madje as tirq qoftë bardhë, apo të zi .

Në vend të plisit (kapuçit) të bardhë , ata tradicionalisht kanë bartur disa tërleme të improvizuara prej pëlhurëzave të ndryshme me ngjyrë të bardhë , apo të zezë .

Në vend të tirqve , kanë bartur pantallona të konopit , apo pëlhurave të ndryshme.

Odat , tantat dhe vendpritjet për dasmorë në këto tri krahina

Për dallim nga krahinat tjera të Kosovës , duke llogaritur konfiguracionin e terreneve kryesisht malore , krahinat e Gollakut dhe Karadakut , tradicionalisht kanë qenë krahinat më të prapambetura , më të pa zhvilluara dhe më të lëna anash nga cilido pushtet që sundonte Kosovën . Atje mungonte infrastruktura rrugore , elektrifikimi , shkollat , shitoret dhe gjithçka tjetër që ishte jetike për banorët e këtyre anëve .

Nga kjo varfëri e skajshme dhe nëpërkëmbje historike e këtyre dy malësive , të rralla ishin ato familje të cilat kishin mundësi ekonomike që të ndërtojnë oda tradicionale për pritjen e mysafirëve , miqve dhe dasmorëve . Shumica prej këtyre familjeve flinin në një shtëpi ku gjysma e dhomës iu takonte njerëzve e gjysma iu takonte shtazëve shtëpiake.

Në mungesë të odave të burrave , në pjesën dërmuese të familjeve të fshatrave të Gollakut dhe të Karadakut , dasmat dhe ahengjet e ndryshme familjare organizoheshin në ambiente të hapura natyrore , kryesisht nëpër tantat (pritat) , të cilat ishin rrethoja prej rremave dhe dushqeve për t’ua pritur dasmorëve shiun, borën, frymën dhe për t’iu bërë hije gjatë vapës .

Tantat , pritja dhe ahengu i dasmorëve bëhej diku larg shtëpive të grave dhe në asnjë mënyrë bota femërore nuk lejohej që të afrohej afër tantës , apo odës së burrave .

Për dallim nga krahinat e Gollakut dhe Karadakut , në rrafshet e Luginës së Moravës , kurrë nuk mbahet mend që dikush të ketë pasur oda të burrave , madje as tanta.

Ata i kanë organizuar dasmat dhe ahengjet e ndryshme familjare nëpër shtëpi dhe oborre të ndryshme të lagjeve dhe të afërmve të tyre .

Ahengjet e dasmave në Malësinë e Gollakut dhe të Karadakut , kanë zgjatur nga tri ditë e tri net, kurse ato të fejesave kanë zgjatur vetëm 24 orë .

Nëpër fejesa , fjalën kryesore e kanë pasur misitët , apo shkuesit , kurse nëpër dasmat e martesave , fjalën kryesore e kanë pasur bajraktarët (flamurtarët) .

Mënyra e këndimit nëpër dasmat dhe ahengjet e këtyre tri krahinave

Rëndësi të veçantë për organizimin e dasmave dhe ahengjeve të ndryshme popullore nëpër këto tri krahina , pa dyshim ka pasur roli i këngëtarëve dhe i këndimit për argëtimin e mysafirëve dasmorë . Për këtë qëllim, tradicionalisht janë angazhuar njerëz të talentuar për të kënduar dhe luajtur me instrumente burimore muzikore .

Edhe këngëtarët popullor dhe instrumentistët e këtyre krahinave , mund të numëroheshin në gishtërinj, nga se kishte shumë pak sish .

Tek vendi i burrave , apo oda , këndonin burra të talentuar kryesisht këngë pa shoqërim me instrumente muzikore , që quheshin :”Këngë me gisht në vesh”, apo “Këngë për maje krahut”.

Sa i përket instrumenteve muzikore , ato ishin kryesisht vegla autoktone me punim dore , si që ishin : fyelli, kavalli , çiftelia , mezhnica .

Sharkia nëpër trevat e Gollakut dhe të Karadakut , është përdorur shumë pak, për të mos thënë aspak!

Kishte dy lloje të fyejve që njëri quhej:“fyell”, kurse tjetri që ishte me gjuhëz , quhej “dydyk” .

Kavallet përdoreshin zakonisht në duete nga dy kavalle .

Po ashtu , në këto krahina nuk mbahet mend që të ketë kënduar dikush me shoqërim të lahutës .

Bota femërore , nëpër ahengjet dhe dasmat e këtyre krahinave , argëtohej kryesisht me shoqërime të defeve , si në vallëzime , ashtu edhe në këndime .

Defeve , iu binin kryesisht vajzat e reja dhe bijat e afërme të shtëpisë, të cilat edhe këndonin e vallëzonin , ku në valle i shtinin edhe nuset e reja dhe bijat e shtëpisë .

Sa i përket rapsodëve popullor , çiftelisë , fyellit , kavallit , mezhnicës , lahutës ... në krahinën e Lugut të Moravës , nuk mbahet mend që të ketë pasur ndonjë talent qoftë vokal, qoftë instrumental , nëpër dasmat dhe ahengjet e kësaj treve .

Instrumentet muzikore në tri krahinat e Kosovës Lindore

Sa i përket instrumenteve muzikore në tri krahinat e Kosovës Lindore , ashtu siç thamë edhe më lartë, ato janë përdorur kryesisht nga autoktonia e punimeve të dorës .

Si në krahinën e Gollakut, ashtu edhe në atë të Gollakut , kryesisht janë përdorur këto instrumente burimore : fyelli , kavalli, mezhnica, çiftelia dhe defi .

Sharkia është përdorur shumë pak , kurse lahuta aspak .

Lidhur me përdorimin e këtyre instrumenteve gjatë ahengjeve të ndryshme , ekzistonin edhe disa botëkuptime të kanuneve të vjetra fanatike . Bie fjala , për përdorimin e kavallit , ose të kavalleve , fanatikët thoshin se :”Është shumë sevap me iu rënë!”, por për çiftelinë , ata thoshin se: “Çiftelisë është haram me i ra , nga se çiftelisë i bien vetëm dreqi dhe ai kërcen nën tingujt e saj!”

Madje, kur dikush prej të rinjve fillonte që të luaj me çifteli, fanatikët i thoshin: ”Dil të Martën pas darke mbi një tubë të plehut dhe atje të mësojnë dreqërit se si duhet me i ra dhe me ia lodruar gishtat çiftelisë , ose shko te Shtunën tek rrota e mullirit dhe atje të mësojnë dreqërit se si duhet me i ra çiftelisë!”

Në disa treva të këtyre krahinave , kishte edhe fanatikë të tillë, të cilët sapo fillonin rapsodët popullor që të luajnë e këndojnë këngë me çifteli – ata në mënyrë të organizuar , demonstrativisht zgjoheshin nga odat e burrave dhe iknin nga dasmat , duke thënë:”Na nuk rrimë aty ku këndojnë e kërcejnë dreqërit!”

Sa i përket instrumenteve të lartcekura tradicionale , kjo nuk mund të thuhet se ato përdoreshin edhe nëpër trevat e Luginës së Moravës, nga se atje nuk kishte asnjë rapsod, as instrumentist që do të luante e këndonte këngë të kësaj natyre .

Grupet muzikore që angazhoheshin nëpër dasma e ahengje të këtyre tri krahinave

Përveç rapsodëve individual dhe instrumentistëve burimor , të cilët këndonin dhe luanin vullnetarisht (pa pagesë) nëpër dasmat dhe ahengjet popullore në krahinën e Gollakut dhe atë të Karadakut , kusht i domosdoshëm ishte angazhimi i tupanxhinjëve dhe surlaxhinjëve , të cilët paguheshin ma para bukur të mëdha dhe pa praninë e tyre , nuk mund të imagjinohej organizimi i ndonjë dasme , fejese , apo ahengu familjarë .

Roli i tupanit dhe surles nëpër dasmat dhe ahengjet e këtyre dy Malësive , ishte i dyfishtë :

1. Për argëtimin dhe vallëzimin e dasmorëve dhe

2. Për sinjalizimin e dasmorëve , miqve , shokëve dhe dashamirëve , për të ardhur në dasmë , nga se atë kohë nuk kishte komunikacion të zhvilluar , automjete, telefona, për t’i ftuar të gjithë miqtë dhe dashamirët e dëshiruar në dasma dhe ahengje !

Sipas traditës , gjithandej ku do të dëgjohej surja dhe tupani , ishte sinjal se në atë dasmë mund të shkojnë të gjithë ata që dëshirojnë edhe nëse nuk janë ftuar gojarisht më parë!

Për t’iu rënë surleve dhe tupanëve nëpër dasmat e këtyre dy Malësive , angazhoheshin ekskluzivisht njerëz të komunitetit romë, nga se për shqiptarët konsiderohej punë e turpshme që dikush t’i bjerë tupanit dhe surles !

Edhe pse pa angazhimin e këtyre dy instrumenteve , nuk mund të paramendohej dasma dhe ahengu , njerëzit (mjeshtrit) të cilët luanin me këto dy instrumente quheshin me emra të ndryshëm nënçmues dhe përbuzës , si: “Tuapnxhi” ,”Surlaxhi”, “Mefterë”, “Ustallarë”...etj.

E kundërta e traditës së angazhimit të grupeve muzikore për dasma e ahengje të ndryshme nëpër trevat e Malësisë së Karadakut dhe të Gollakut , ishte tradita e angazhimit të grupeve muzikore nëpër trevat e Luginës së Moravës .

Në këtë krahinë, angazhoheshin kryesisht grupe muzikore rome me formacione të instrumenteve të fabrikuara , fillimisht të trumbetave , e më vonë edhe grupe muzikore me përbërje të instrumenteve të fabrikuara, si : klarinetës, fiz – harmonikës, violinës , gjymyshit , kitarës, darabukut , defit ...etj.

Kur jemi tek formacionet e instrumenteve të fabrikuara , nuk mund t’i ikim të vërtetës historike , se deri pas Luftës së Dytë Botërore , në trevat e këtyre tri krahinave nuk kishte asnjë instrumentist shqiptarë që dinte të luante me këto instrumente , si: fiz-harmonikë, klarinetë, violinë, mandolinë, trumbetë , kitare dhe instrumente tjera të kësaj natyre .

Instrumentistët e parë shqiptarë , të cilët filluan të mësojnë luajtjen me instrumente të fabrikuara , lindin fill pas themelimit të Shkollës së Parë të Muzikës , në Prizren, më 1948 .

Për hir të së vërtetës historike , këtu do të përmendim klarinetistin e parë shqiptar nga këto tri krahina , që ishte i ndjeri Selman Vokshi , violinistin e parë nga këto treva, që ishte i ndjeri Rexhep Bunjaku – normalist i Gjilanit , si dhe shumë fiz-harmonikistë dhe instrumentistë të tjerë të këtyre trevave .

Vallet popullore në tri krahinat e Kosovës Lindore

Duke pasur parasysh gjendjen e rëndë ekonomike dhe mungesën e shkollimit në këto tri treva , me angazhimin e individëve dhe grupeve muzikore të komunitetit romë , nëpër dasmat dhe ahengjet tona popullore , ka ardhur deri tek imponimi dhe jetësimi i valleve të huaja popullore, të cilat në vazhdimësi grupet rome na i kanë imponuar nëpër këto treva .

Në repertorin e grupeve muzikore rome , dominonin kryesisht valle popullore rome, serbe, bullgare , maqedone dhe turke , por që shumë pak kishin në repertor ndonjë valle autoktone shqipe .

Bie fjala , në Malësinë e Gollakut , mua më kujtohet shumë mirë që kur isha fëmijë , se nëpër dasmat dhe ahengjet e kësaj treve luheshin kryesisht valle popullore serbe ! Madje , mbajë mend shumë mirë edhe emërtimet e atyre valleve , të cilat ua kërkonin romëve , valltarët e asaj Malësie !

Për hir të realitetit të hidhur historik , po i përmendi vetëm disa sosh , të cilat luheshin me ëndje në ato treva : “Doktore” , “Çije ono dete” , “Zavërzllama”, “U shes”,”U sello kavga golema” , “Vranjansko” , “Nishka banja toplla voda “, “Moravac” , “Çaçak”, “Uzhiçko”, “Zup – zup”, vallja rome “Çaje shukarije” , kurse në vend të valleve shqipe , romët improvizonin meloditë e këngëve :”Oda me tavan”, “Ani krisi pushka”,”Shaho , mori shoqe”, vallja e “Maramës” ...etj.

Sa i përket valleve popullore në Malësinë e Karadakut , mund të thuhet me përgjegjësi të plotë , se njëra ndër vallet më autoktone të kësaj Malësie , pa dyshim është “Vallja e Deli Agushit”, Vallja e “Maramës” dhe ndonjë tjetër improvizim i ndonjë kënge, por edhe kjo Malësi ka qenë gjithmonë nën ndikimin e valleve të Moravicës , përkatësisht , Luginës së Preshevës dhe ndonjë valle nga Maqedonia .

Sa iu përket valleve popullore nga Lugina e Moravës Jugore, apo Moravës së Binçës , si dhe Moravicës – Luginës së Preshevës , në këto treva zhvillimi dhe kultivimi i valleve qëndron krejtësisht ndryshe , në krahasim me Malësinë e Gollakut dhe të Karadakut .

Në këtë Luginë, arti i vallëzimit popullor është më i zhvilluar se kudo tjetër në krahinat etnike shqiptare . Ky zhvillim kaq i vrullshëm ka ardhur si rezultat e angazhimit të grupeve rome me formacione të instrumenteve muzikore të fabrikuara , të cilat edhe kanë mundësuar zhvillimin e tyre kaq të bujshëm me ritme të ndryshme të kombinuara , me ornamentikë , melodi të zhvilluara dhe ambituse të lloj-llojshme .

Kjo mundësi , ka ndikuar që në trevat e kësaj krahine çdo i dyti të jetë valltarë shumë i spikatur , tamam si të ishin balerin të shkolluar .

Me asnjë argument historik , nuk mund të dëshmohet se krijuesit e këtyre valleve autoktone , kanë qenë mjeshtër , apo kompozitorë shqiptarë , kur dihet se në këto treva deri më themelimin e Shkollës së Parë të Muzikës në Prizren , e më vonë edhe nëpër disa qytetet tjera të Kosovës , nuk ka pasur asnjë pedagog profesionist muzikor, asnjë instrumentist që ka ditur të luaj në instrumente të fabrikuara muzikore dhe asnjë njeri që ka ditur shkrim – leximin e notave muzikore .

Grupet muzikore në përbërje të instrumentistëve romë , duke e shfrytëzuar popullaritetin e tyre, kërkesat e mëdha për angazhime nëpër dasma e ahengje shqiptare dhe duke e shfrytëzuar mentalitetin e asaj popullate autoktone , për t’ua plotësuar edhe më shumë qejfet dhe dëshirat e tyre për vallëzime , kanë shkuar aq larg , sa vallet të cilat ata i ekzekutonin dhe i improvizonin aty për aty, i emërtonin me emrat e atyre vendbanimeve , si : “Vallja e Tërnocit”, “Vallja e Preshevës”, “Vallja e Bilaqit”, “Vallja e Miratocës”, “Vallja e Gjilanit”, “Vallja e Ibrahim Hoxhës”, “Pembe, pembe”,”Vallja e Maramës” , “Vallja e Dimkës”, “Vallja e Koshtanës” ...etj. etj.

Emërtimi i këtyre valleve në bazë të vendbanimeve të këtyre anëve , i ngjanë tamam trendit të sotëm të muzikës “Tallava”, kur këngëtarët dhe instrumentistët dasmorë, me qëllim të përfitimeve materiale , ua rrisnin mendjen dasmorëve , iu këndojnë aty për aty këngë me emër e mbiemër , duke ua përshkruar edhe këpucët dhe veshmbathjet e tyre, si dhe duke i lavdëruar ata si njerëz dorëdhënës dhe pareli të pasur !

Gjilan, më 20 .03.2014.