Immanuel Kant-i (1724-1804), lindi nė Königsberg ku edhe kaloi tėrė jetėn e
vet. ėshtė njėri ndėr filozofėt mė nė zė gjermanė dhe
themelues i kritikės filozofike. Nė fėmini pat ndikim tė fortė fetar
nga e ėma protestante e thellė. Pėr shkollim, u ndihmua nga mixha i tij
kėpucar, kėshtuqė mundi tė studjoj panderprerje gjer nė fund
teologjinė, filozofinė dhe shkencat matematikore. Pas kryerjes kaloi disa
vite jashtė qytetit tė vet i punėsuar si mėsimdhėnės. U kėthye
nė Königsberg nė vitin 1755 dhe u punėsua nė univerzitet pėr tė
ushtruar kėtu : logjikėn, metafizikėn dhe shkencat. Nga viti 1794, i jepet plotėsisht hulumtive
filozofike pėr tėrė jetėn e vet me njė entuziazėm dhe regull tė
pashoq.
Nė filozofinė
e Kantit, njohėsit e veprės sė tij, e ndajnė atė nė dy periudha
kryesore. Nė kohėt fillimit ku parashtron njė metafizikė tė afėrt me
atė tė Leibnitz-it e Wolf-it me tentim tė pėrgjigjes sė krijimit dhe
origjinės sė botės. Duke filluar nga viti 1770, Kanti ndėrton
filozofinė e tij tė pastėr duke iu qasur origjinės dhe kufijve tė
njohurive teorike si dhe mundėsive tė tė ndėrmarrurit praktik.
« Kritika
e arsyes sė pastėr » (1781), ėshtė vepra e tij kryesore ku edhe
njėherit lidhet pas teorisė sė Kopernikut (Toka rrotullohet rreth
boshtit tė vet e jo qielli rreth tokės) pėr tė vėrtetuar se subjekti
(njeriu) krijon objektet me dituritė dhe njohuritė e veta dhe s'ėshtė
objekti ai qė pėrkufizon njohurinė. Kėshtu, krijon teorinė e arsyes
sė kthjellėt si njė aftėsi pėr tė njohur e kuptuar natyrėn e
sėndeve pa u kėthyer pas pėrvojės. Kanti ndalet posaēėrisht nė
spjegimin se njeriu nuk i njeh gjėrat si tė tilla po i njeh ashtu si
atij i duken pas njė vėshtrimi sipas principit dhe tė organizimit.
Njeriu mendon pra dhe i sheh gjėrat ashtu si i sheh. , qė thėnė me
fjalė tjera, dituritė e njeriut vijnė nga fenomenet egzistuese e me
kėtė, njeriu nuk mund tė njoh e tė dij Zotin, pavdekshmėrinė e
shpirtit, lirinė, unin qė janė kuptime dhe jashtė sensibiliteit tė
pamunit. Metafizika qė i bėnė objekte pra ėshtė vetėmse iluzion.
Kundėrshtimi i provave tė metafizicientėve mbi egzistimin e Zotit
ėshtė i ndėrtuar nė pjesėn « ideli » tė vepres nė
fjalė, ku Kanti trajton ēėshtjen e mbi perendinė. Prova ontologjike
qė niset nga ideja mbi Zotin; prova kosmologjike qė ėshtė njė e duhur
pėr qenie mbinjerėzore pėr tė spjeguar egzistencėn nė pėrgjithėsi
dhe; prova fiziko-teologjike mbi pėrsosmerinė dhe fundin e botės.
Mėtej thot se Zotin nuk mund ta spjegojm e as ta vertetzojmė
egzistencėn por as nuk mund ta refuzojmė njė gjė tė tillė pasiqė
ėshtė e pamundshme dhe pėr Kantin ai ėshtė ideal i pėrjashtuar nga
ēdo veti e keqe, ėshtė ideal i pagabueshėm.
Mė 1788 Kanti
publikon veprėn « Kritikė mbi arsyen praktike », dhe kėtu
tani flet mbi moralin dhe thot se njė punė ėshtė e mirė nėse bėhet
nga respekti dhe pa u mbėshtetur aspak nė ndonjė lloj interesi ose
shprese tjetėr pėr kėnaqje. Morali mbatet dhe mbėshtetet nė
dėshirėn qė ēon drejtė njė vepre dhe jo me pikėparjen e saj tė
jashtme. Morali ėshtė detyrė e dhe duhet shprehur me fjalėt:
« ti duhet » se vetėm kėshtu ai merr pėrmasa univerzale.
Nė veprėn
« Kritikė mbi aftėsinė e tė gjukuarit », Kanti trajton tė
gjykuarit estetik dhe teologjin!. Ai nuk beson as nė revelacion e as nė
mishėrim tė Zotit nė Krishtin. Pėrndryshe ėshtė i mendimit dhe
bindjes se feja luan rol nė shėrbim tė paqės shoqėrore.
Kanti me
veprėn dhe mėsimet qė zhvillon, njihet si njėri ndėr influencuesit
kryesor, nė mbarė Eurpėn. Nė Gjermani ndikoi posaēėrisht mbi
filozofėt idealistė si Fichte, Schelling dhe Hegel.
Disa
citate nga Kant-i:
-
"Dėgjoj
bėrtimat nga ēdo anė: "Mos rezononi!"
Oficeri thot: "Mos rezononi, egzekutoni!"
Tagrambledhėsi thot: "Mos rezononi, paguani!"
Prifti: "Mos rezononi, besoni!"
"Nė ēdo vėnd kufizim i lirisė."
-
"Mendimet
pa pėrmbajtje janė tė zbrasta, frymėzimet pa koncepte, tė
verbėra."
-
"Konceptet
pa materje janė tė zbrasta."
-
"Shkenca
nuk mund tė vėrtetoj se Zoti nuk egziston, pasiqė ka diēka qė
asaj i ik prej dore."
-
"Njė
propozim (mendim) jokorekt ėshtė gjithėsesi i gabuar, por njė
mendim korekt nuk ėshtė patjetėrsisht i vėrtetė."
|
|
●Feuerbach ●Hegeli ●Heidegger ●Kant ●Leibniz ●Nietzsche ●Schopenhauer
Filozofi
dhe
letėrsi
|