Në thesarin e trashëgimisë kulturore shpirtërore të trashëguara ndër shekuj në Malësinë e Gollakut , kaptinë të veçantë paraqesin metodat e frikësimit , të cilat tradicionalisht janë aplikuar ndaj fëmijëve , të rriturve dhe ndaj pemëve . Mirëpo, askush nga studiuesit e etnologjisë sonë , deri me sot nuk iu kanë qasur këtyre studimeve dhe analizave në mënyrë shkencore dhe historike !

Edhe unë, si autor i këtij shkrimi, nuk jam profesionist adekuat i kësaj fushe, mirëpo nga kureshtja, desha që sado pak të jap një kontribut në këtë drejtim, duke u bazuar gjithnjë në faktet dhe argumentet të cilat i kam përjetuar dhe mbajtur në mendje qysh nga fëmijëria ime .

Frikësimi i fëmijëve

Që nga hapat e parë të jetës sonë , si fëmijë , në vazhdimësi na kanë përcjellë një varg frikësimesh , qoftë nga familjarët tanë, qoftë nga jeta baritore , qoftë edhe nëpër ndeja e oda të ndryshme në kontakte me njerëzit më të rritur !

Në vazhdim po ju sjellim vetëm disa prej këtyre frikësimeve , të cilat ishin më të theksuara dhe më të ndikuara në imagjinatën tonë prej fëmijësh :

1. Ruajuni prej mgjitoreve (magjive) !

Nëpër fshatrat e Malësisë së Gollakut , gati se në çdo lagje kishte disa gra (kryesisht të moshuara ) për të cilat në vazhdimësi flitej se ato janë mgjitore (që bëjnë magji ) dhe ato me veprimet e tyre mund të iu bënin keq si familjeve , ashtu edhe fëmijëve e shtazëve shtëpiake ! Për to flitej se kohët më të preferuara për magjitë e tyre ishin para dhe pas festës së Shën Gjergjit dhe ato në kuadër të Ditës së Shën Mitrit (më 8 Nëntor) .

Nga veprimet e këtyre magjive , njerëzit dhe familjet frikësoheshin se mund t’ua zmbrapsin punët , si në shtëpi, ashtu edhe në bujqësi, pastaj mund t’ua sëmurin fëmijët dhe mund t’ua sëmurin edhe shtazët shtëpiake!

Sipas gojëdhënave , flitej se gratë të cilat do të përcaktoheshin për të bërë magji , para se të fillonin veprimet e tyre , më parë do ta ngrënin jashtëqitjen e tyre personale , për t’iu pasur suksese magjitë ndaj të tjerëve dhe për t’u pajtuar paraprakisht me turpin dhe mëkatet që do t’i ushtronin ndaj të tjerëve !

Po ashtu , flitej se po qe se dikush mund ta identifikojnë gruan e cila merret me magji, dhe mund t’ia thonë sy me sy se :”Ti po më bënë magji, por kurrë nuk ke se çka më banë”, atëherë magjitë e saj nuk do të kenë sukses në realizimin e tyre asnjëherë !

2. Ruajuni prej shtrigave !

Në oborrin e çdo shtëpie të fshatrave të kësaj Malësie , pos të tjerash , ishte edhe vendi i caktuar për grumbullimin dhe prerjen e druve për nevojat e gatesave dhe nxehjeve të dhomave të shtëpisë .

Vendi ku priteshin drutë , quhej “Cungu i druve” . Nga prerjet e druve , sajoheshin disa llomishta të imëta dhe bujashka të cilat rrallë mblidheshin për t’i djegur !

Mbi ato llomishta dhe bujashka të druve , shpeshherë ndodhte që në mëngjes cilido anëtarë i familjes që shkonte i pari për të marrë dru tek “Cungu i druve” , vërente disa të vjella mbi to !

Për këto lloje të vjellash , komentohej nëpër familje , madje edhe në prezencën e fëmijëve se :

”Ato të vjella janë të shtrigave , të cilat kishin vjellë gjatë natës!”

Askush nuk mund t’i përshkruante figurat e atyre shtrigave se si duken ato, por neve fëmijëve na e shtinin frikën në palcë dhe nuk guxonim të dilnim gjatë natës përjashta dhomës , nga se frikësoheshim se do të na hanë shtrigat !

3. Ruajuni prej buklës !

Nëpër muret e shtëpive tona dhe në objektet tjera ndihmëse , shpeshherë na ndodhte që ta shohim një lloj shtaze të vogël , të egër , e cila bukur fort i përngjante kitrres . Kjo lloj gjallese quhej : Bukël .

Prindërit , familjarët dhe njerëzit e afërm në vazhdimësi , na frikësonin ne fëmijëve duke na thënë :

”Ruajuni e mos iu afroni buklës , apo mos e ngacmoni se ajo po bëri e iu hukati – ju mund të vdisni !”

Ne, u rritëm dhe u plakëm, por kurrë nuk arritëm që ta mësojmë këtë enigmë , se si mund të na hukatë bukla dhe përse mund të vdesin njeriu nga hukama e saj ?!

4. Ruajuni picërrakut !

Nëpër malet , rrugët e kullosat e Malësisë së Gollakut , sa herë që binte shi , lajmëroheshin disa zvarranikë të larmë dhe shumë të bukur për t’i parë , të cilët quheshin: Picërrak !

Për këtë lloj zvarranikësh, ne fëmijëve në vazhdimësi na thoshin prindërit, anëtarët e familjes dhe të tjerët:

“Ruajuni e mos e prekni picërrakun , se po bëri e bërtiti – do t’ua shurdhojnë veshët!”

Nga këto këshilla që na i thoshin më të vjetërit , ne fëmijët gjatë tërë jetës u frikësonim pa masë , sa herë që e shihnim ndonjë picërrak , por asnjëherë nuk arritëm që ta mësojmë të vërtetën se përse na frikësonin ashtu dhe a është e mundur që britma e picërrakut të jetë aq e fuqishme , sa të mundet ta shurdhojë njeriun ?!

5. Ruajuni e mos shkelni në ujë të gjirizit !

Kushtet e jetesës dhe varfëria e skajshme nëpër fshatrat e Malësisë së Gollakut , nuk ua mundësonin familjeve që të ndërtojnë shtëpi moderne për banim , madje edhe kushtet për mbajtjen e pastërtisë dhe higjienës personale ishin shumë të rënda dhe të pa përshtatshme.

Për mbajtjen e pastërtisë dhe higjienës trupore të familjarëve , zakonisht , çdo shtëpi e kishte nga një vend të posaçëm diku në një çosh të shtëpisë , apo dhomës së fjetjes , që quhej diku “Hamaxhik” e diku “Gjiriz”!

Nga botëkuptimet morale te të vjetërve , larja e tyre nëpër ato gjirize , konsiderohej si akt i turpshëm ndaj fëmijëve , por edhe ndaj anëtarëve tjerë të familjes !

Për t’i mbuluar gjurmët dhe për të mos e kuptuar as anëtarët tjerë të familjes , as fëmijët e tyre , se dikush nga të rriturit po lahet në gjiriz , nga se uji i tyre gjithmonë rridhte përmes një gypi në oborr të shtëpisë , ata në vazhdimësi i frikësonin fëmijët e tyre dhe anëtarët e familjes , duke iu thënë :

“Ruajuni e mos shkelni në ujë të gjirizit , se nuk banë dhe nuk do t’iu shkojë puna mirë e mbarë !”

6. Ruajuni prej Xherahut , se vjen e ua pret pecin !

Frikësimi më i shpeshtë që iu bëhej fëmijëve të Malësisë së Gollakut , nga ana e familjarëve të tyre , por edhe nga të afërmit tjerë, sa herë që fëmijët po lazdroheshin , nuk po i dëgjonin prindërit e tyre , apo nuk po i ruanin bagëtinë si duhet , ishte metoda e frikësimit në formë kërcënimi ndaj tyre :

“Ruajuni prej Xherahut , se vjen e ua pret pecin !”

Nga ky kërcënim, fëmijët frikësoheshin aq shumë , sa nuk ishin në gjendje që ta imagjinojnë se çfarë krijese është ky farë “Xherahu”, a është ndonjë bishë e malit , apo ndonjë përbindësh ?!

Duke ua përsëritur shpesh fëmijëve këtë kërcënim , ata krijonin bindjen se Xherahu po të vinte – do t’ua shkurtonte tërësisht penisin !

Nga frikësimet e pareshtura ndaj tyre dhe nga mllefi të cilin e krijonin fëmijët në imagjinatën e tyre ndaj Xherahut , shumë herë ka ndodhur që fëmijët kur kanë qenë larg pranisë së familjarëve të tyre , të planifikojnë që t’ia presin penisin njëri- tjetrit , për të mos rënë në duart e Xherahut , por që fatmirësisht aktet e këtilla kanë arritur që të

hetohen dhe të shpëtohen nga më të rriturit , pa ardhur deri tek akti tragjik !

7. Ruajuni prej Polakut ( Rojtarit të fushës)

Një metodë frikësimi të veçantë ndaj fëmijëve , sidomos në moshën kur ata fillonin që të shkojnë nëpër male e kullosa për t’i ruajtur bagëtinë e shtëpisë , familjarët e tyre e praktikonin në vazhdimësi, duke iu thënë:

“Ruajuni prej Polakut (Rojtarit të fushës), se ua merr gjanë !”

Ky frikësim ndaj fëmijëve , bëhej me qëllim që ata të kenë kujdes në ruajtjen e bagëtisë , që të mos i lëshojnë nëpër ara e livadhe të huaja për të bërë dëme , nga se mund t’ua zinte Rojtari i fushës dhe t’i dënonte pronarët e bagëtive !

Mirëpo, fëmijët nuk mund ta imagjinon figurën e “Polakut” , se çfarë është ai, bishë , shtazë , apo njeri ?! Nga këto botëkuptime , ata frikësoheshin shumë dhe ndaj “Polakut” ushqenin një urrejtje shpirtërore dhe frikë të pa përshkueshme !

8. Ruajuni prej Shumarit ( Rojtarit të pyllit )!

Fëmijët dhe të rinjtë e fshatrave malore , të cilët kryesisht shkonin për t’i ruajtur dhe kullotur bagëtinë e tyre nëpër male, kodra e livadhe të ndryshme , zakonisht merrnin me veti edhe ndonjë sëpatë ë vogël , me qëllim që mbrohen nga ujqit , të ndërtojnë ndonjë mjet druri për lojëra të ndryshme dhe ta kalojnë ditën më lehtë bashkë me shokët e tyre !

Prindërit dhe familjarët e tyre , për çdo mëngjes , sapo i përcillnin bashkë me bagëtinë e tyre , nga frika se mos do ta dëmtojnë pyllin me sëpatat e tyre , apo do t’i shkaktojnë dëme pyjeve të fqinjëve tjerë, ata i frikësonin duke iu thënë :

“Ruajuni prej Shumarit (Rojtarit të pyllit) , se ua marrin sëpatat !”

Edhe nga figura e imagjinuar e “Shumarit”, fëmijët dhe të rinjtë e fshatrave malore , frikësoheshin , nga se nuk e dinin as për këtë qenie të trishtueshme , se a është ndonjë bishë mishngrënëse , apo ndonjë njeri i çmendur ?!

9. Ruajuni prej milicëve !

Në mesin e të rinjve barinj , që ishin pak sa më të rritur , kishte edhe të atillë që nga kureshtja përpunonin ndonjë armë të improvizuar dore , në formë të revoles , apo të pushkës , me qëllim që përmes krismave të tyre t’i frikësojnë ujqit nëpër male dhe të argëtohen me krismat e tyre !

Prindërit dhe familjarët e tyre , nga frika se mos do të lëndohen duke lozur me to, apo mos do të vijnë deri tek kacafytja fizike mes barinjve tjerë të lagjes , apo të fshatit , i frikësonin duke iu thënë :

“Ruajuni prej milicëve , se po bëri e iu zunë – do të iu rrahin, do t’ua marrin armët dhe do t’iu çojnë në burg !”

Edhe nga këto lloj frikësimesh , të rinjtë tanë edhe pse ishin të pa arsimuar , që nga fëmijëria e tyre e hershme , krijonin bindjen dhe urrejtjen më të madhe ndaj njerëzve të uniformuar , të cilët atë botë quheshin “Milicë!”

Frikësimi i të rriturve

1. Ruajuni prej vampirëve (lugetërve) !

Metodat e frikësimit ndaj të rriturve , në Malësinë e Gollakut , kryesisht orientoheshin në dy subjekte që konsideroheshin si më të suksesshme për të arritur qëllimet e tyre: vampirët (lugetërit ) dhe dreqërit (djajtë ) .

Figurën e vampirëve (lugetërve ) e imagjinonin kryesisht njerëzit të cilët ishin të prirë për të vjedhur nëpër shtëpi të fshatrave dhe delenxhinjtë , të cilët iu hynin grave të huaja gjatë natës nëpër dhomat e fjetjes së tyre , për t’i dhunuar dhe çnjerëzuar !

Për të realizuar skenarët e tyre vampirët (lugetërit) , zakonisht shfrytëzonin rastet kur në ndonjë fshat , apo lagje vdiste dikush dhe ata menjëherë propagandonin nëpër ndeje , oda e kontakte të ndryshme me njerëz , se :”Filan Fisteku , që ka vdekur para ca ditësh – ishte ngritur vampir (lugat)!”

Madje , ata për t’iu shpëtuar rreziqeve gjatë aksioneve të tyre , vazhdimisht i këshillonin njerëzit se :

“Vampirët rrinë kryesisht nëpër varreza ! Ata nuk bënë që të gjuhen me armë zjarri , nga se mund te të kthehen plumbat mbrapa dhe të godasin në trup atë që i gjuan ! Po ashtu, gjatë rrugëtimit të natës , njeriu i cili posedon ndonjë lloj drite , apo baterie , nuk bënë që t’i ndezi ato , nga se po u takua me vampirin – ai nga frika do ta sulmojë njeriun kalimtarë !”

Pas këtyre propagandave , aktorët e tyre maskoheshin gjatë natës duke u veshur me rroba të bardha , ose duke u mbuluar me çarçafë të bardhë , me qëllim që t’i përngjajnë kufomave të njerëzve të vdekur , të cilët sipas traditës varrosen me qefin të bardhë !

Ata iu hynin bashkëfshatarëve nëpër shtëpi , tavane , stalla të kafshëve dhe ua vidhnin çdo gjë që kishin ! Po ashtu , vampirët e maskuar në mbuloja të bardha iu hynin grave të huaja nëpër dhoma të fjetjes dhe i dhunonin , gjë që gratë – viktima , as që guxonin të tregonin se çfarë iu ka ndodhur gjatë natës !

2. Ruajuni prej dreqërve ( djajve) !

Metoda e frikësimit ndaj të rriturve , që ushtrohej nëpër familje, ndeja , oda , dasma , kontakte të ndryshme , bëhej edhe përmes figurës së Dreqit (Djallit) – figurë kjo që nuk mund të shihej , as të identifikohej , por që dreqërit kryesisht qëndrojnë nëpër gurë dhe janë shumë të rrezikshëm , nga se ata mund ta ngrënin njeriun !

Për dreqërit , propagandohej se ata rrinë gjatë natës kryesisht tek rrota e mullirit dhe nëpër tubat e plehut të cilat gjenden afër shtëpive të njerëzve !

Qëllimi i këtyre frikësimeve përmes përcaktimeve të vendeve se ku rrinë më tepër dreqërit gjatë natës , ishte fund e krye që t’i frikësojnë hajnat për të mos shkuar gjatë natës nëpër mullinj për t’ua vjedhur miellin dhe drithin bashkëfshatarëve të tyre , apo edhe të tjerëve !

Qëllimi për të propaganduar se dreqërit gjatë natës me ëndje rrinë nëpër tuba të plehut , afër shtëpive të njerëzve , bëhej për t’i frikësuar hajnat që të mos vjedhin nëpër shtëpi të huaja dhe të mos iu hyjnë grave të huaja nëpër dhomat e fjetjes për t’i dhunuar !

Frikësimi se dreqërit pas darke rrinë nëpër tuba të plehut , afër shtëpive të familjeve , iu shërbente edhe disa predikuesve fanatikë fetarë , të cilët nuk e preferonin luajtjen me çifteli për t’i argëtuar të tjerët , duke iu thënë se :

”Myslimani është haram që t’i bie çiftelisë, nga se asaj i bien vetëm dreqërit pas darke nëpër tuba të plehut!”

Po ashtu , ata në vazhdimësi propagandonin se :

”Telat e çiftelisë – janë fika e shtëpisë!”

Bile ata shkonin aq larg , sa edhe citonin disa vargje të thurura enkas për ata që iu bien çiftelive :

“Cimilim , cimilim ,

Po bien çiftelia –

Hajde rrimë , o miku im ,

Se na u fik shtëpia !”

Frikësimi i pemëve për të bërë fryte më shumë

Metodat e frikësimit , sipas traditës në Malësinë e Gollakut , përveç ndaj njerëzve te të gjitha moshave , ato aplikoheshin edhe ndaj pemëve .

Frikësimi ndaj pemëve , bëhej me qëllim që ato në vitin tjetër të bëjnë më shumë fryte !

Frikësimi ndaj pemëve , bëhej zakonisht në kuadër të festës së Shën Mitrit , e cila shënohet më datën 8 Nëntor .

Për t’i frikësuar pemët që të bëjnë më shumë fryte në vitin e ardhshëm , zakonisht shkonin nga dy veta , njëri prej të cilëve mbante në duar një sëpatë , kurse tjetri që e shoqëronte atë , lante rolin e ndërmjetësuesit për shpëtimin e pemëve !

Ata , të dy bashkë shkonin radhazi tek rrënjët e çdo peme dhe ai që e mbante sëpatën në duar , iu kërcënonte pemës me zë të lartë duke e pyetur nga tri herë :

“A po banë , a po të pres ?!”

Shoqëruesi i dytë , që luante rolin e ndërmjetësuesit dhe shpëtimtarit të pemës , ndërhynte pas pyetjeve të kërcënuesit :

“Mos e prej , o i lumë ! Mos e prej , o i lumë , se në mot do t’ bëjë më shumë!”

Frikësimi i fëmijëve për të ecur më shpejt

Njëra prej metodave më interesante të frikësimit , në traditën e Malësinë e Gollakut , pa dyshim se ishte ajo e nënave , të cilat i frikësonin fëmijët e tyre të vegjël për të ecur sa më shpejtë !

Kjo metodë e frikësimit , quhej :”Prerja e tutës së fëmijës!”

Këtë metodë të frikësimit ndaj fëmijëve të tyre , nënat e zbatonin kryesisht në ditët e para të stinës së pranverës .

Nëna e merrte foshnjën e vet para duarve dhe atë e shoqëronte edhe një grua tjetër e afërme e shtëpisë . Nëna bashkë me foshnjën e vet , sipas traditës sillej tri herë radhazi rreth e rreth shtëpisë së vet , duke i cituar këto fjalë :

“Kam nji kumanec, po s’ po m’ ecë !

Ec, biro , ec , se tutën ta pres !”

Ishin këto vetëm disa inserte të shkëputura nga thesari i folklorit dhe traditës shekullore në trevat e Malësisë së Gollakut , nga se nga kjo gurrë e pashtershme popullore deri më sot shumë pak është vjelë , ruajtur , kultivuar e publikuar !

Gjilan, më 28.03.2014.